ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ : ਸ਼ਾਂਤਾਰਾਮ ਰਾਜਾਰਾਮ ਵੈਂਕੁਦਰੇ ਯਾਨੀ ਵੀ. ਸ਼ਾਂਤਾਰਾਮ ਅਜਿਹੇ ਫ਼ਿਲਮਸਾਜ਼ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਿਨੇਮਾ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਹਿੱਤਾਂ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਇਆ। ਸਮਾਜਿਕ ਸੁਧਾਰ ਤੇ ਸਮਾਨਤਾ ਦੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਉਸ ਦੀਆਂ ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਵਿਚ ਬੁਲੰਦ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ। ਅਨੰਤ ਵਿਜੇ ਦਾ ਲੇਖ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜਨਮ ਦਿਨ (18 ਨਵੰਬਰ) ‘ਤੇ ਅਜਿਹੀ ਹੀ ਇਕ ਫਿਲਮ ਮਹਾਤਮਾ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਿੱਸਾ ਸਾਂਝਾ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਦੇਸ਼ ਵਾਸੀਆਂ ਨੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਅੰਦੋਲਨ ਦੌਰਾਨ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਕੰਮਾਂ ਰਾਹੀਂ ਆਪਣੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ। ਫਿਲਮ ਨਿਰਮਾਤਾ ਵੀ ਇਸ ਵਿਚ ਪਿੱਛੇ ਨਹੀਂ ਸਨ। 1917 ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਚੰਪਾਰਨ ਵਿੱਚ ਸੱਤਿਆਗ੍ਰਹਿ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ, ਉਸੇ ਸਮੇਂ ਸਾਡੇ ਫਿਲਮ ਨਿਰਮਾਤਾ ਫਿਲਮਾਂ ਰਾਹੀਂ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਵਿਰਾਸਤ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਕਰਵਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। 1920 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਜਿਹੀਆਂ ਕਈ ਫਿਲਮਾਂ ਬਣੀਆਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਧਰਮ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇਕਜੁੱਟ ਕਰਨ ਦਾ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਫੈਲੀਆਂ ਬੁਰਾਈਆਂ ਵਿਰੁੱਧ ਸੰਦੇਸ਼ ਦਿੰਦੀਆਂ ਫਿਲਮਾਂ ਬਣਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ। ਅਜਿਹੀ ਹੀ ਇੱਕ ਫ਼ਿਲਮ ‘ਮਹਾਤਮਾ’ ਬਣੀ ਸੀ। ਇਹ ਫਿਲਮ ਪ੍ਰਭਾਤ ਫਿਲਮਜ਼ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਈ ਗਈ ਸੀ, ਜਿਸ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਮਸ਼ਹੂਰ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਵੀ. ਸ਼ਾਂਤਾਰਾਮ ਨੇ ਆਪਣੇ ਦੋਸਤਾਂ ਨਾਲ ਕੀਤੀ
ਸੰਤ ਏਕਨਾਥ ਦੇ ਜੀਵਨ ‘ਤੇ ਬਣੀ ਇਹ ਫਿਲਮ 1935 ਵਿੱਚ ਪੂਰੀ ਹੋਈ ਸੀ ਅਤੇ ਅੱਜ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਇਹ ਸੰਤ ਏਕਨਾਥ ਦੀ ਬਾਇਓਪਿਕ ਸੀ। ਇਸ ਫ਼ਿਲਮ ਵਿੱਚ ਛੂਤ-ਛਾਤ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਮਰਾਠੀ ਥੀਏਟਰ ਦੇ ਇੱਕ ਉੱਘੇ ਕਲਾਕਾਰ ਬਾਲ ਗੰਧਰਵ ਨੇ ਇਸ ਫ਼ਿਲਮ ਵਿੱਚ ਨਾਇਕ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਇਹ ਫਿਲਮ ਪੂਰੀ ਹੋਈ ਤਾਂ ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਇਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਦਿਲਚਸਪ ਘਟਨਾ ਵਾਪਰੀ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਇਸ ਦਾ ਨਾਂ ਬਦਲਣਾ ਪਿਆ। ਜਦੋਂ ਫਿਲਮ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਈ ਤਾਂ ਸ਼ਾਂਤਾਰਾਮ ਇਸ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਬੰਬਈ (ਹੁਣ ਮੁੰਬਈ) ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ। ਸੈਂਸਰ ਬੋਰਡ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰੀ ਨੇ ਫਿਲਮ ਦੇਖੀ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਸਰਟੀਫਿਕੇਟ ਦੇਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਇਸ ਫਿਲਮ ਵਿੱਚ ਛੂਤ-ਛਾਤ ਵਰਗੇ ਵਿਵਾਦਤ ਵਿਸ਼ੇ ਨੂੰ ਉਭਾਰਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਨੂੰ ਦਿਖਾਉਣ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸੈਂਸਰ ਬੋਰਡ ਇਸ ਫਿਲਮ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਬੈਠ ਗਿਆ। ਬੋਰਡ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੇ ਵੀ ਆਪਣੇ ਅਧਿਕਾਰੀ ਦੀ ਰਾਏ ਨਾਲ ਸਹਿਮਤੀ ਪ੍ਰਗਟਾਈ। ਮੈਂਬਰਾਂ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਕਿ ਫਿਲਮ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਭੜਕਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਸੈਂਸਰ ਬੋਰਡ ਨੇ ਵੀ ਉਸ ਨੂੰ ਫਿਲਮ ਤੋਂ ਕਈ ਸੀਨ ਹਟਾਉਣ ਦੇ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤੇ ਹਨ। ਆਪਣੇ ਹੁਕਮ ਵਿੱਚ ਸੈਂਸਰ ਬੋਰਡ ਨੇ ਫਿਲਮ ਦੀ ਸਕ੍ਰੀਨਿੰਗ ‘ਤੇ ਪਾਬੰਦੀ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਕਈ ਦ੍ਰਿਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਬਦਲਾਅ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ। ਸ਼ਾਂਤਾਰਾਮ ਬਹੁਤ ਨਿਰਾਸ਼ ਹੋ ਗਏ।
ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਦੇ ਇਸ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੋਸਤਾਂ ਨੇ ਸੁਝਾਅ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਕਨ੍ਹਈਲਾਲ ਮਾਨਿਕਲਾਲ ਮੁਨਸ਼ੀ ਨੂੰ ਮਿਲਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਫਿਲਮ ਨੂੰ ਸੈਂਸਰਾਂ ਤੋਂ ਮਨਜ਼ੂਰੀ ਦਿਵਾਉਣ ਲਈ ਬੇਨਤੀ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਮੁਨਸ਼ੀ ਉਸ ਸਮੇਂ ਕਾਂਗਰਸ ਦਾ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਆਗੂ ਸੀ। ਸ਼ਾਂਤਾਰਾਮ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸਮੱਸਿਆ ਲੈ ਕੇ ਮੁਨਸ਼ੀ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਫਿਲਮ ‘ਮਹਾਤਮਾ’ ਨੂੰ ਸੈਂਸਰ ਸਰਟੀਫਿਕੇਟ ਦਿਵਾਉਣ ਲਈ ਮਦਦ ਮੰਗੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੁਨਸ਼ੀ ਜੀ ਨੂੰ ਬੜੇ ਚਾਅ ਨਾਲ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਫਿਲਮ ਵਿੱਚ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਛੂਤ-ਛਾਤ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨ ਦੇ ਬਹਾਨੇ ਇੱਕਜੁੱਟ ਹੋਣ ਦਾ ਸੁਨੇਹਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਸ਼ਾਂਤਾਰਾਮ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਫਿਲਮ ਵਿੱਚ ਬਾਲ ਗੰਧਰਵ ਦੇ ਨਾਇਕ ਹੋਣ ਬਾਰੇ ਵੀ ਦੱਸਿਆ। ਫਿਲਮ ਦਾ ਨਾਂ ਸੁਣਦੇ ਹੀ ਮੁਨਸ਼ੀ ਜੀ ਨੂੰ ਗੁੱਸਾ ਚੜ੍ਹ ਗਿਆ। ਉਸ ਨੇ ਸ਼ਾਂਤਾਰਾਮ ਨੂੰ ਤਾੜਨਾ ਕਰਦਿਆਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੀ ਫਿਲਮ ਦਾ ਨਾਂ ‘ਮਹਾਤਮਾ’ ਇਸ ਲਈ ਰੱਖਿਆ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਦਾ ਨਾਂ ਛੁਡਾ ਕੇ ਮੁਨਾਫਾ ਕਮਾ ਸਕੋ? ਇਸ ਸੰਦਰਭ ਵਿਚ ਮਧੁਰਾ ਜਸਰਾਜ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪੁਸਤਕ ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਸੁਣ ਕੇ ਸ਼ਾਂਤਾਰਾਮ ਨੂੰ ਵੀ ਗੁੱਸਾ ਆ ਗਿਆ ਪਰ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕਾਬੂ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਮੁਨਸ਼ੀ ਜੀ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਲਗਭਗ 400 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਇਕ ਸੰਤ ਨੇ ਛੂਤ-ਛਾਤ ਵਰਗੀਆਂ ਸਮਾਜਿਕ ਬੁਰਾਈਆਂ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ ਲਈ ਮੁਹਿੰਮ ਚਲਾਈ ਸੀ। ਉਸ ਨੂੰ ਮਹਾਤਮਾ ਕਹਿਣ ਵਿਚ ਕੀ ਇਤਰਾਜ਼ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ? ਕੀ ਮਹਾਤਮਾ ਦੀ ਉਪਾਧੀ ਸਿਰਫ਼ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦਾ ਹੀ ਹੈ? ਮੁਨਸ਼ੀ ਜੀ ਨੂੰ ਸ਼ਾਂਤਾਰਾਮ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ ਆਈਆਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਫਿਲਮ ਤੋਂ ਪਾਬੰਦੀ ਹਟਾਉਣ ਲਈ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ।
